Hát Then - "điệu hát thần tiên"

Theo quan niệm người Tày, Then có nghĩa là “Trời”. Hát Then là một loại hình diễn xướng âm nhạc tín ngưỡng dân gian, có nội dung thuật lại cuộc hành trình của con người lên thiên giới cầu xin Then ban cho những điều may mắn và một cuộc sống tốt lành. Hát Then của người Tày phản ánh chuyện từ đời sống, bản mường, đến chuyện tình yêu, ma chay, cưới hỏi… Khi nghiên cứu các lễ Then cổ truyền, các nhà nghiên cứu thấy rõ nhân sinh quan, thế giới quan và bản sắc văn hóa của đồng bào Tày.

Dịp diễn ra các sự kiện quan trọng của người Tày, Nùng, Thái ở một số tỉnh vùng cao phía Bắc như: Lễ cầu mùa, cầu yên, cấp sắc... đồng bào dùng tiếng đàn tính để thay lời muốn nói, bày tỏ nỗi niềm... Khi thực hành nghi lễ, người hát Then không thể thiếu các dụng cụ như đàn tính, chùm xóc nhạc, quạt, thẻ âm dương, kiếm. Đàn tính được coi là nhạc cụ mang “hồn” dân tộc, là cầu nối giữa con người với thế giới tâm linh...

Ở vùng Tây Bắc, Then của người Thái bắt nguồn từ cuộc sống lao động, nên Then thẩm thấu những giá trị văn hoá lâu đời, mang tính nhân văn sâu sắc. Hát Then không chỉ giải quyết vấn đề tín ngưỡng, mà còn răn dạy con người; ngợi ca đạo đức; phê phán thói hư tật xấu; thể hiện tình yêu nam nữ hay ngợi ca tình yêu thiên nhiên, đất nước…

Các nghi lễ cúng Then và hát Then của người Nùng thường diễn ra trong 2 ngày đêm với các nội dung như: Lễ cúng tổ tiên, hành trình lên mời Ngọc Hoàng... Trong thời gian diễn ra nghi lễ, âm nhạc luôn được biểu diễn với nhiều làn điệu phù hợp với từng phần lễ. Theo ông Hoàng Văn Páo, nhà nghiên cứu văn hoá dân gian tỉnh Lạng Sơn: “Hát Then gắn liền với hình ảnh cây đàn tính trở thành bản sắc văn hoá của cộng đồng tộc người Nùng nơi đây”.

Tại Phiên họp ngày 12/12/2019 của Ủy ban Liên Chính phủ Công ước 2003 về bảo vệ di sản văn hóa phi vật thể lần thứ 14 của Tổ chức Giáo dục, Khoa học và Văn hóa Liên hợp quốc (UNESCO) diễn ra tại Bogotá, Colombia, di sản Thực hành Then của người Tày, Nùng, Thái ở Việt Nam chính thức được UNESCO ghi danh tại Danh sách Di sản Văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại.

Trải qua thời gian dài, hát Then vẫn được lưu giữ và phát triển đến nay nhờ sự đam mê, gắn bó của các nghệ nhân và những người dân yêu thích hát Then, đàn tính tại các bản, làng. Hát Then là màn trình diễn dân gian đậm sắc màu tín ngưỡng. Nghệ nhân Nguyễn Văn Thọ, thôn Cốc Tảo, xã Đề Thám, huyện Tràng Định, tỉnh Lạng Sơn hát Then trong Lễ Lẩu Then của người Tày. Trong diễn xướng hát Then có giai điệu lúc trầm, lúc bổng, khi trang nghiêm, khi rộn ràng, khi thanh tao, khi lâm li, thống thiết… Ngoài vẻ đẹp ca từ, giai điệu, âm thanh Then còn quyến rũ trong vũ đạo và vẻ đẹp của các đồ thủ công truyền thống ở trang phục, đạo cụ trong nghi lễ. Loại hình dân ca này cũng được nam, nữ thanh niên Tày, Nùng sử dụng trong các cuộc vui, kết bạn hay giao duyên của các nam thanh, nữ tú. Một buổi trình diễn hát Then trong Lễ Cấp sắc diễn ra tại Hà Nội. Đây là chương trình nghệthuật với sự tham gia của những nghệ nhân hát Then dân tộc Tày, Nùng đến từ Lạng Sơn và một số địa phương ở các tỉnh phía Bắc. Nghệ nhân ưu tú Nông Thị Lìm, dân tộc Tày, huyện Cao Lộc (Lạng Sơn) biểu diễn tiết mục Then “Cầu chúc an lành” trong Lễ Cấp sắc. Trong Lễ Cấp sắc, của người Tày, tỉnh Lạng Sơn người xem có thể gặp những điệu Then cổ, hòa tấu đàn tính tổng hòa nhiều yếu tố ngữ văn, âm nhạc, mỹ thuật, múa, diễn xướng dân gian có giá trị về lịch sử, văn hóa, xã hội. Nghi lễ dâng lễ vật mời Then xuống trần gian dự hội trong Lễ Cầu mùa của người Nùng tỉnh Lạng Sơn. Các thầy biểu diễn hát Then trong Lễ Cầu mùa của người Nùng, tỉnh Lạng Sơn. Hoà trong vẻ đẹp của núi rừng, những làn điệu Then, những thanh âm của cây đàn tính tô điểm cho bức tranh làng bản thanh bình, tôn tạo bản sắc văn hoá và những nét đẹp trong đời sống của đồng bào các dân tộc anh em phía Bắc.