Việt phục không chỉ là Áo Dài…
Chúng ta thường biết đến quốc phục Việt Nam là những bộ áo dài có phần cổ đứng dáng, phần eo chiết và 2 tà úp trước sau thướt tha cùng chiếc quần cạp cao. Nhưng thực chất, bộ áo dài ấy chỉ là một phần của Việt phục, một kho tàng văn hóa được thể hiện qua những bộ trang phục lao động, sinh hoạt dân dã.
Có những bộ áo mũ đã tồn tại hàng nghìn năm trước, phác họa một khung cảnh lao động hăng say của người Việt cổ. Hãy theo chân Twinkl và tìm hiểu sơ lược lịch sử và văn hóa của việt phục qua từng thời kỳ nhé.
Việt phục là gì?
Việt phục, hay cổ phục Việt Nam là cách gọi những món phục sức làm nên phong cách ăn mặc của người Việt Nam. Do sự tiếp xúc, tiếp biến về văn hóa, Việt phục không chỉ gồm có những bộ trang phục truyền thống, được lưu trữ và bảo tồn từ thời nguyên thủy, mà còn có những bộ trang phục có nguồn gốc từ nước ngoài, rõ rệt nhất là Trung Hoa và phương Tây.
Mỗi giai đoạn khác nhau, cách ăn mặc của con người thời kỳ ấy có những thay đổi rõ rệt, làm nên sự khác biệt của Việt phục qua các thời kỳ.
Nội dung chính của bài:
1. Việt phục là gì?a. Áo Giao Lĩnh là gì?b. Áo ngũ thân tượng trưng cho điều gì?c. Việt phục có bao nhiêu bộ trang phục?
2. Lịch sử và văn hóa của Việt Phục qua các thời kỳa. Trang phục thời Hùng Vươngb. Trang phục nhà Lý-Trầnc. Thời nhà Hậu Lêd. Thời nhà Nguyễn- Pháp thuộce. Thời hiện đại (từ thế kỷ XX?
3. Những sự thật thú vị về Việt phục
4. Khám phá về cổ phục Việt Nam với các tài nguyên tại Twinkl
Sơ lược về sự biến đổi của Việt Phục qua các thời kỳ
Được ghép lại bởi nhiều giai đoạn lịch sử thăng trầm, Việt Nam đã trải qua nhiều lần thay đổi văn hóa, khiến cho Việt phục cũng có sự biến hóa đa dạng. Theo như lịch sử di tích đã ghi nhận, sự xuất hiện của Việt phục đã bắt đầu từ nhà nước thô sơ đầu tiên của Việt Nam, nhà nước Văn Lang. Đến năm 1009, khi triều Lý bắt đầu cai trị và xã hội phong kiến trở thành chế độ cai trị chính thức, Việt phục đã có cơ hội biến đổi, từ việc học hỏi, bắt chước mẫu áo giao lĩnh của người Trung Hoa, cho đến việc tự cách tân, sáng chế ra những bộ trang phục Việt Nam đậm chất dân tộc, tôn lên được đường nét và vẻ đẹp của người Việt Nam ta. Và rồi Việt phục ra đời, chia thành hai nhánh chính: Hoàng phục (trang phục của hoàng tộc) và y phục dân gian.
Áo giao lĩnh là gì?
Áo Giao Lĩnh là một kiểu áo xuất hiện từ thời nhà Lý, với đặc trưng là phần cổ áo đan chéo giao nhau, dùng để phân biệt với áo Viên Lĩnh (tức áo cổ tròn) và có phần tay áo thụng, tương đối rộng rãi. Áo Giao Lĩnh thường xuyên được sử dụng như lễ phục trong các dịp quan trọng, hoặc là trở thành trang phục chính thức của người mệnh phụ Việt Nam dưới thời nhà Lý.
Một biến thể khác của áo Giao Lĩnh là áo Trực Lĩnh, với phần cổ áo thẳng đứng, không giao nhau hoặc chỉ hơi cong vào ở bụng dưới. Cũng giống như áo Giao Lĩnh, bộ Việt Phục này cũng có tay áo thụng. Hai loại trang phục này đã trở thành một phần không thể thiếu trong các bộ cổ phục Việt Nam, kéo dài từ triều Lý cho đến khi nhà Nguyễn chính thức dẹp bỏ mẫu phục sức này.
(Bên phải là tranh vẽ Phụ Nữ Hà Nội năm 1645, trích từ cuốn Vạn Quốc Nhân Vật Đồ)
Áo ngũ thân tượng trưng cho điều gì?
Vào triều Nguyễn, áo Ngũ Thân là một loại áo vô cùng nổi tiếng, trở thành quốc phục của quốc gia ở thế kỷ XIX và được mọi người đón nhận nồng nhiệt bởi kiểu dáng đơn giản, thanh lịch nhưng không kém phần trang trọng và đứng đắn. Áo ngũ thân được may từ năm tà, hai tà trước, hai tà sau và tà thứ năm úp vào ở phía tay phải người mặc. Với phần cổ áo thẳng đứng tượng trưng cho đức tính ngay thẳng của người quân tử, bốn vạt áo tượng trưng cho tứ thân phụ mẫu, tức bố mẹ ruột và bố mẹ vợ/chồng, tà còn lại tượng trưng cho bản thân, làm con nên úp mặt vào bên trong.
Cổ phục Việt Nam gồm những gì?
Nhìn chung, cổ phục Việt Nam được dùng để chỉ áo Giao Lĩnh, áo Nhật Bình, áo ngũ thân và áo dài, đại diện cho các giai đoạn lịch sử khác nhau. Bên cạnh đó, cổ phục Việt Nam còn có cả áo dài tứ thân, một kiểu áo dài khoác ngoài của phụ nữ miền Bắc, thường xuất hiện nhiều trên các phương tiện đại chúng.
Lịch sử và văn hóa Việt phục qua các thời kỳ
Trải qua hơn 3000 năm từ nhà nước Văn Lang đến thời hiện đại, Việt phục đã nhiều lần biến đổi, thích ứng với hoàn cảnh và sự phát triển tiến bộ của các ngành nghề dệt thủ công. Bên cạnh đó, những quy chế của triều đình cũng góp phần phân biệt rõ rệt giữa trang phục của thường dân và hoàng tộc, khiến cho cổ phục Việt Nam thêm phần đặc sắc.
1. Trang phục thời Hùng Vương
Cách đây hơn hai nghìn năm, khi nhà nước Văn Lang hình thành, người Việt cổ đã bắt đầu sinh sống theo các thị tộc nhỏ, chuyển mình từ săn bắt hái lượm sang chăn nuôi trồng trọt, đặt nền móng cho nông nghiệp. Thời kỳ này, người Việt cổ không còn dùng vỏ cây để làm quần áo nữa, họ biết trồng đay, gai, dâu tằm để ươm tơ dệt vải. Nhìn chung, kỹ thuật dệt vẫn còn thô sơ nhưng vải vóc làm trang phục đã xuất hiện. Các phẩm nhuộm vải đa phần là màu vàng, vàng đất, nâu, đỏ, nâu đỏ…
Theo các tài liệu khảo cổ được tìm thấy trên cán dao găm và mặt trống đồng, trang phục Việt Nam thời Hùng Vương nhìn chung còn thô sơ nhưng kiểu dáng thì đa dạng. Với nam thì ở trần, để tóc dài và đóng khố. Khố là một thước vải dài, người mặc sẽ quấn nhiều vòng quanh bụng, rồi luồn vải thành một khuôn vải để che hạ bộ rồi nhét phần thừa vào vòng vải quanh bụng. Ngoài ra, cũng có tranh vẽ người nam mặc áo chui đầu, hoặc khoác các loại áo choàng không tay có trang trí bằng lông thú.
Đối với nữ giới thì phức tạp hơn, vì họ có kiểu váy khác nhau, nhưng nhìn chung Việt phục của phụ nữ Văn Lang là loại váy dài. Kiểu áo nổi bật nhất là áo ngắn trên bụng, với cổ áo khoét vào ngực và tay áo hẹp, bên trong còn mặc yếm. Đối với váy thì có váy quấn quanh thân (váy mở), và váy chui (váy đóng), độ dài có thể đến đầu gối hoặc đến mắt cá tùy vào giai cấp và công việc.
Ngoài ra, Việt phục thời Hùng Vương cũng có sử dụng những họa tiết trang trí cho váy áo, khiến cho trang phục thêm phần đa dạng. Các họa tiết quen thuộc như hình chim, hình người, hình muông thú cũng thể hiện được tư duy thẩm mỹ hài hòa của con người Việt cổ.
2. Trang phục thời Lý-Trần
Bước sang giai đoạn nhà nước độc lập, nhà Lý vô cùng chú trọng đến việc phân biệt rạch ròi giữa hoàng tộc và thường dân, vì lẽ đó mà kiểu áo cũng có sự khác biệt nhất định. Rõ rệt nhất là việc thường dân chỉ được sử dụng vải tối màu để may áo, tuyệt đối không được dùng vải vàng để may áo hay dùng chỉ để thêu kết. Vào năm 1178, trong cuốn Lĩnh Ngoại Đại Đáp, Chu Khứ Phi đã quan sát thấy điều này và viết rằng “..người nước ấy áo thâm răng đen, búi tóc chuy kế, đi đất, sang hèn đều như vậy…”. Bên cạnh đó, thời nhà Lý cũng chứng kiến sự bùng nổ của kiểu áo Giao Lĩnh, với phần cổ đan chéo nhau mặc như kiểu áo khoác ngoài.
(Tượng công chúa thời Lý và tượng Phật A Di Đà được điêu khắc thời Lý)
Đối với nam giới, trang phục thường ngày của họ là hai chiếc áo cổ tròn mặc lồng ghép. Chiếc áo ngoài là áo xẻ bốn vạt cổ tròn, có lẽ là áo Viên Lĩnh, dưới lớp áo ngoài là xiêm màu đen, dài hơn phần áo khoác ngoài, gọi là thường. Bên trong cùng là chiếc quần lụa trắng, thường cài trâm bạc hoặc sắt, đi dép da và đội nón ốc. Đối với nông dân lao động, nhân dân vẫn sử dụng khố, có từ thời vua Hùng. Nhìn chung Việt phục của nam giới khá đơn giản, không có nhiều màu sắc và cũng không có nhiều kiểu dáng.
Đối với nữ giới, áo Giao Lĩnh/Trực Lĩnh màu lục là loại áo được ưa chuộng bậc nhất, với phần cổ áo xếp chồng giao nhau, hoặc thẳng đứng xuống, cùng tay áo rộng, thụng và thắt lại bằng váy trong màu đen. Khi lao động, nữ giới sẽ mặc áo cánh cộc tay và áo yếm bên trong để che ngực cùng với váy ngắn.
Tiếp nối những quy tắc từ thời nhà Lý, trang phục nhà Trần tiếp tục duy trì những luật lệ về Việt phục ở thời kỳ này. Thường dân vẫn bị cấm sử dụng các màu tím, vàng, đỏ để may áo. Như vậy, tuy trang phục thời Trần có nét tương đồng nhất định với kiểu cổ phục thời nhà Lý, nhà Trần đã biết sử dụng kỹ thuật thêu thùa để trang trí, điểm nét cho bộ trang phục thêm phần đặc sắc. Ngoài ra, trang phục thời Trần còn nổi bật nhờ kỹ thuật pha sợi vải của người dệt vải, biến hóa ra nhiều chất liệu mới lạ, phù hợp với tiết trời ở miền Bắc bấy giờ.
3. Trang phục thời Hậu Lê
Sang đến thời Hậu Lê, kinh tế phát triển vượt bậc tạo điều kiện cho cổ phục Việt Nam phát triển, bổ sung vào nhiều loại phục sức phụ kiện như mũ nón, giày dép. Nghề dệt càng lúc càng phát triển, vừa tiếp thu những kỹ thuật dệt hiện đại từ phương Bắc, vừa duy trì những truyền thống để tạo ra nhiều sản phẩm đẹp. Lụa và vải vóc thời kỳ này không chỉ để may Việt phục, mà còn được dùng để làm quà mang đi ngoại giao.
(Tranh vẽ trang phục Việt Nam vào thế kỷ XVIII, với nhiều kiểu áo Giao Lĩnh khác nhau)
Trang phục nhân dân thời Hậu Lê nhìn chung vẫn dùng kiểu áo Giao Lĩnh- tràng vạt quen thuộc, tuy nhiên ở thời Hậu Lê, Việt phục còn sử dụng thêm đai quấn bên ngoài, nhìn khá giống kiểu áo Kimono của Nhật Bản. Mặc dù cuộc nội chiến Trịnh-Nguyễn đã chia đôi Đại Việt thành hai Đàng, song cách ăn mặc vẫn có những nét giống nhau, với áo trực lĩnh tay hẹp, chiều dài đến cổ tay và không được để hở tà, chiết eo như áo Khách (tiền thân của áo ngũ thân) mà phải may khép từ nách xuống. Vì vậy nam giới ở Đàng Trong, Gia Định vẫn thường đóng khố ở trong và khoác áo trực lĩnh ở ngoài, trong khi phụ nữ vẫn mặc áo yếm, khoác áo cánh cộc tay khi lao động và sử dụng áo dài tứ thân khi có dịp trang trọng.
4. Trang phục thời Nguyễn
Một trong những sự thay đổi vượt bậc của trang phục thời Nguyễn, chính là việc ban bố lệnh cấm áo giao lĩnh trên toàn bờ cõi Việt Nam. Năm 1818, vua Minh Mạng chính thức bắt đầu làm cải cách trang phục Việt Nam trên toàn bờ cõi, cố gắng loại bỏ kiểu áo Giao Lĩnh ra khỏi danh sách trang phục Việt Nam, thay đổi hoàn toàn Việt phục.
Thay thế cho áo giao lĩnh, áo ngũ thân dần trở thành trang phục Việt Nam chính thức dưới triều Nguyễn-Pháp thuộc. Kiểu áo này có phần cổ đứng, cùng bốn tà trước sau và 1 tà úp vào bên trong, mặc cùng quần dài màu trắng. Đây là kiểu áo mà vua Minh Mạng đã cố gắng ép buộc nhân dân phải theo mặc, để phân biệt với kiểu áo Giao Lĩnh của người làm quan trong triều đình.
Miền Trung-Nam:
Ở miền Trung và miền Nam, người phụ nữ vẫn mặc áo ngũ thân cùng quần màu đỏ hoặc màu hơi thâm đen. Sau một giai đoạn tranh đấu, các bà miền Trung, gia cảnh khá giả đều chọn áo ngũ thân cùng quần trắng và các loại phục sức phụ kiện khác. Các bà miền Trung cũng chuộng kiểu chải tóc búi ở phía sau, đầu cài trâm và cổ đeo vòng kiềng.
Ở nông thôn miền Nam xuất hiện loại phục sức khác, du nhập từ Singapore và Mã Lai, gọi là kiểu áo bà ba. Kiểu áo này có phần cài nút giữa, lại thoáng mát dễ dàng lao động. Thông thường khi ở nhà, họ sẽ mặc áo bà ba màu trắng, đi cùng bộ với quần lĩnh. Các gia đình khá giả đều mặc áo bà ba may bằng lụa, lụa in hoa mờ, có việc thì mới mặc thêm áo dài bên ngoài. Còn đối với nông dân nghèo, áo bà ba làm bằng vải bông mỏng nhẹ với màu nâu thâm lại nổi bật hơn cả. Người miền Nam cũng thích đeo trang sức, làm bằng vàng và mỏng nhẹ hơn kiềng ở miền Trung.
Miền Bắc:
Ở miền Bắc, nam giới tiếp tục mặc áo ngũ thân hoặc áo cánh ngắn tứ thân cài cúc ở giữa để đi làm việc. Sự thống nhất của trang phục nam giới nhìn chung diễn ra từ Bắc chí Nam, trong khi nữ giới lại mặc áo tứ thân, cùng áo cộc tay và yếm với váy dài rồi dùng đai cố định phía trước, khi làm ruộng thì buộc tà lại với nhau cho gọn gàng. Bên ngoài mặc áo bông làm áo khoác. Chỉ khi có lễ hội, các cô gái Kinh Bắc mới lấy áo ngũ thân mặc chồng nhiều lớp, gọi là áo mớ ba, với lớp áo ngoài màu trầm tối và các lớp trong màu tươi sáng, như màu mỡ gà, hồng cánh sen, màu lục tươi… Cổ áo tròn, vạt thẳng, chỉ cài cúc cạnh sườn để lật chéo các lớp áo bên trong cho rõ màu sắc.
5. Trang phục hiện đại (từ đầu thế kỷ XX)
Nhìn chung từ đầu thế kỷ XX, Việt phục bị Âu hóa khá nhanh dưới sự đô hộ nặng nề của người Pháp và người Mỹ. Nam giới là con của các gia đình khá giả bắt đầu mặc áo Vest, áo khoác ba đờ xuy (Áo khoác bằng vải lông dài qua gối), thậm chí phối quần âu và áo sơ mi. Sau đó, trang phục của nam giới cũng đi theo xu hướng của thế giới, vào thập kỷ 60 thì mặc áo cánh rộng, cổ tròn trễ xuống ngực thêu họa tiết theo phong trào Hippy; hay là mặc quần ống loe ở thập kỷ 70 theo trào lưu Disco. Dưới sự ảnh hưởng của Đế Quốc Mỹ, trang phục Việt Nam của nam giới khá thời thượng, đi cùng với xu hướng thế giới. Chỉ còn số ít gia đình Nho Giáo truyền thống mới dùng kiểu áo ngũ thân mặc cùng quần dài mà thôi.
(Hình ảnh nam giới mặc veston, áo sơ mi Âu phục vào thập niên 50 thế kỷ XX)
Tuy nhiên, áo dài ở nữ giới lại có nhiều sự thay đổi, hợp với thời cuộc đến lạ thường. Năm 1930, áo dài Lemur lần đầu tiên được họa sĩ Cát Tường giới thiệu trên báo Phong Hóa, là một kiểu áo tôn lên nét đẹp và đường cong của người phụ nữ. Ông cho rằng, áo ngũ thân quá lùng thùng, quần đũng thấp nhìn khá luộm thuộm, trong khi phụ nữ được sinh ra với đường nét chỗ cong chỗ lượn, cần một bộ trang phục tôn lên dáng người của họ. Họa sĩ Cát Tường bắt đầu thiết kế phần áo bỏ đi phần cổ đứng cao, thêm phần độn ngực và chiết tà ở eo làm rõ hông với ngực; ở quần thì lại may ôm với phần eo và rộng xuống phần dưới, bỏ đi kiểu thắt lưng của áo Giao Lĩnh xưa. Áo dài trở nên hợp thời, tôn lên vẻ đẹp của phụ nữ khiến cho áo dài trở thành quốc phục mới, thay thế cho áo ngũ thân và áo Nhật Bình.
(Kiểu áo dài Lemur cách tân chiết tà ở hông và ôm ngực làm nổi bật dáng vẻ của người phụ nữ)
Những sự thật thú vị về Việt Phục
1. Thời Hậu Lê duy trì nghiêm khắc các luật lệ về phân tầng giai cấp, thậm chí còn ban bố nhiều sắc lệnh khác về trang phục Việt Nam của người thường dân: thường dân không được dùng vải màu vàng, dùng những đồ thêu rồng thêu phượng, đi hài đi giày. Họ cũng không được dùng nón thủy ma và nón sơn đỏ của quân lính, hay mũ mát dệt từ lông ngựa. Không được làm mũ nón bằng ngọc, thủy tinh, cũng không được sơn nón màu trắng như phấn. Đồng thời nhân dân chỉ được may Việt phục bằng the, gai hoặc vải lụa, không dùng vải lót để phân biệt với quan lại.
(Tranh vẽ Việt phục ở thế kỷ XVI, lần lượt từ Đàng Trong ra Đàng Ngoài)
2. Những người phụ nữ lấy chồng là người Tây chính là những người đầu tiên mặc quần trắng với áo ngũ thân vào cuối thế kỷ XIX. Theo quan điểm ngày xưa, quần trắng và răng trắng bị xem là lố lăng, là biểu hiện của người theo Tây, nên dù quần trắng mặc với áo ngũ thân rất đẹp, thì cũng hiếm ai chịu mặc. Phải trải qua 1 thời gian dài thì người phụ nữ Việt Nam mới chấp nhận mặc áo ngũ thân với quần lụa trắng.
3. Kiểu áo Nhật Bình vốn là một kiểu áo dành cho người Hoàng tộc hoặc phi tần của vua triều đình nhà Nguyễn. Áo Nhật Bình là loại áo xẻ cổ, cổ áo to bản đối khâm tạo thành hình chữ nhật trước ngực, dưới ức có dải vải buộc 2 vạt áo. Áo Nhật Bình được dùng làm thường phục cho Hoàng Hậu và công chúa, nhưng lại là triều phục cho cung nữ phi tần. Loại vải được dùng để may áo Nhật Bình là vải gấm, với Hoàng Hậu và công chúa thì được thêu phượng. Áo Nhật Bình được phối với kiểu khăn quấn, mặc cùng quần trắng đã dần trở thành một biểu tượng của trang phục triều Nguyễn.
4. Nhà Lý chứng kiến sự bùng nổ của ngành dệt, khiến cho trang phục Việt Nam của người nông dân cũng có thể may bằng loại vải lụa tốt, thì Nhà Trần lại phát triển vượt bậc về kỹ thuật thêu thùa tinh xảo. Trước nhà Trần, trang phục của Hoàng tộc chỉ có màu sắc sáng hơn, ngoài ra không có gì nổi bật hơn.
5. Thời Trần chính là giai đoạn lịch sử đầu tiên con người biết pha sợi vải để sáng tạo nên nhiều chất liệu mới. Trong quyển An Nam chí nguyên, Cao Hùng Trưng đã viết về sự đa dạng của các loại vải may áo, gồm có “the Cát Liễu, the hoa tim táo sợi thẳng, the hợp, lụa bóng, bông, ỷ (loại vải có hoa bóng chằng chịt), lĩnh, là, hài tơ tuy lạ mà tốt. Hai thứ gai, tơ chuối thì được chắp lại làm vải, mịn như lụa nõn, rất hợp làm áo mùa hè…”.6. Trẻ em ở Việt Nam tuy cách ăn mặc có giống người lớn, nhưng các em cả nam và nữ đều được đeo trang sức rất nhiều, từ kiềng tay, kiểng cổ, vòng đeo chân cho đến bông tai. Theo quan điểm dân gian, Bạc trị được gió độc, các món trang sức bằng bạc thường mang nghĩa phòng chống độc, giữ vía giúp trẻ lớn lên khỏe mạnh.
7. Trước thời Pháp thuộc, đàn ông cũng để tóc dài như phụ nữ rồi búi lên cao, lấy khăn đống hoặc khăn quấn quấn lại. Chỉ sau thế kỷ XX, đàn ông mới bắt đầu cắt tóc ngắn, hoặc để theo kiểu Tây.
8. Nón lá bắt nguồn từ loại nón có chóp nhọn, xuất hiện dọc khắp Việt Nam từ độ thế kỷ XIII, vào thời nhà Trần. Vì phải liên tục đi nắng đi mưa, chiếc nón lá ra đời để bảo vệ người nông dân khi họ ra đồng làm việc. Nón lá có nguồn gốc từ các loại nón chóp nhọn khác nhau, như nón giụa, nón miền Trung hay nón sơn…
Tham khảo trang phục Việt Nam cổ đại cùng Twinkl
Tại Twinkl, các câu truyện truyền thuyết được vẽ minh họa chân thực, sống động và bám sát lịch sử. Bạn có thể tham khảo ngay những tài nguyên này và thêm chúng vào giáo án của mình nhé.
Powerpoint truyện song ngữ Sơn Tinh Thủy Tinh
Là một trong những câu chuyện truyền thuyết nổi tiếng, truyền thuyết Sơn Tinh Thủy Tinh xuất hiện vào đời vua Hùng của nhà nước Văn Lang, xuất hiện khoảng 2000 năm trước Công Nguyên. Ở thời kỳ này, nam mặc khố còn nữ mặc váy dài. Bạn có thể truy cập vào tài nguyên để khám phá thêm về câu chuyện truyền thuyết thú vị này nhé.
Powerpoint truyện sự tích Hùng Vương
Truy cập ngay vào tài nguyên Powerpoint này để tìm hiểu thêm về việt phục giai đoạn sơ khai thời kỳ Văn Lang dựng nước nhé.
